علیرضا اسماعیلی و روایت دستاوردهای فرهنگستان هنر در دو سال اخیر

شهریور ۱۳۹۷ علیرضا اسماعیلی حکم سرپرستی فرهنگستان هنر را دریافت کرد و همه می دانستند بازگرداندن این نهاد بالادستی هنر کشور به مسیر اصلی کار بسیار دشواری ست؛ او برای این مهم آرامش بخشی و اعتماد سازی نزد نخبگان را در پیش گرفت

ایران آرت : علیرضا اسماعیلی ، سرپرست فرهنگستان هنر در گفت و گو با ایران دستاوردهای دو ساله خود و همکارانش را مرور کرده است.

این مصاحبه با تیتر « تلاش کردیم فرهنگستان هنر را از حاشیه دور نگه داریم» انتشار یافته است و روزنامه دولت در اغاز آن نوشته است:

نزدیک به ۲۲ سال از تأسیس فرهنگستان هنر می‌گذرد. مؤسسه‌ای که از ابتدا قرار بود با فراهم کردن شرایط پژوهش درباره هنر، تعیین شاخص‌های توسعه هنری و ارزیابی شاخص‌های هنری در کشور برای اعتلای هنر ایران تلاش کند. فرهنگستان هنر ۲۲ سال پر فراز و نشیب را پشت سر گذاشته و پس‌از دوره‌ای پر التهاب که از سال ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۷ ادامه داشت اکنون علیرضا اسماعیلی به‌عنوان سرپرست فرهنگستان هنر تلاش می‌کند این مؤسسه را به آنچه ابتدا برایش تصویر شده بود، نزدیک کند. گفت‌و‌گوی ما را با اسماعیلی درباره شرایط این روزهای فرهنگستان هنر، فعالیت‌ها و برنامه‌های آن بخوانید:

‌ فرهنگستان هنر قرار است چه نقشی در اعتلای هنر کشور داشته باشد و به‌نظر شما تا به‌حال تا چه اندازه در ایفای این نقش موفق بوده است؟

اهداف و وظایف هفده گانه فرهنگستان هنر در اساسنامه درج شده و مشخص است. در نزدیک به دو دهه‌ای که از عمر فعالیت این فرهنگستان می‌گذرد، همواره تلاش بر آن بوده تا براساس این اهداف و وظایف و شناسایی درست مقتضیات هنر و نیازهای جامعه هنری، هم در الگوسازی و هم در سیاستگذاری که بیشترین نقشی است که انتظار می‌رود فرهنگستان هنر داشته باشد گام‌های مؤثری در این حوزه برداشته شود. این فعالیت‌ها را می‌توان در چند ساحت دسته‌بندی کرد: بخشی از فعالیت‌ها ناظر به تحلیل و تبیین سبک‌ها، جریان‌ها و مکاتب هنری گذشته و معاصر ایران صورت گرفته است. بخشی از فعالیت‌ها انجام طرح‌های پژوهشی کلان و مطالعات نظری هنر بوده به منظور تأمین پژوهش‌ها و مآخذ مورد نیاز حوزه هنر. بخشی که به آن بسیار توجه شده معرفی و احیای هنرهای سنتی و فراموش شده ایران است که فعالیت‌های خوبی در این حوزه صورت گرفته است. ترویج هنرهای آیینی و مذهبی بخش دیگری از فعالیت‌های فرهنگستان بوده است. حوزه دیگری که به آن توجه داشته حوزه میراث مشترک هنری ما در جهان اسلام و حوزه فرهنگی و تمدنی ایران است. بخشی دیگر فعالیت‌های فرهنگستان در پاسداشت و تکریم هنرمندان و مفاخر ایران اسلامی‌ است و سعی کرده مروری داشته باشد بر آرا و نظرات و آثار هنری این بزرگان و از این طریق الگوسازی انجام دهد و راهی باشد برای نسل جوانی که در حوزه هنر فعالیت خواهد داشت. بخش مهم دیگر فعالیت‌های فرهنگستان در حوزه سیاستگذاری‌ و جریان‌سازی در عرصه آموزش و پژوهش هنر بوده است. در تمام این عرصه‌ها، فرهنگستان توانسته دستاوردهای مناسبی داشته باشد. از جمله در تألیف، ترجمه و تصحیح منابع هنری و پژوهشی که یکی از منایع مهم حوزه پژوهش هنر فعالیت‌هایی است که فرهنگستان هنر داشته است. تدوین و پیشنهاد دروس میان رشته‌ای هنر به جامعه هنری هم از جمله این فعالیت‌هاست که بخشی از دروسی که در دانشگاه‌ها اکنون تدریس می‌شود اولین بار از طریق فرهنگستان هنر پیشنهاد شده است. اما با این همه، راهی طولانی و طی نشده پیش رو است و مسلماً فرهنگستان در عمل به برخی از وظایف و اهداف خود موفق‌تر بوده و لازم است به آن بخش از وظایفش که عمدتاً در بخش سیاستگذاری است توجه بیشتری داشته باشد. برای همین هم سعی کردیم در تشکیلات جدید که برای فرهنگستان هنر تعریف شده و بزودی اجرایی خواهد شد، بخش‌های محتوایی در اولویت قرار گیرد و در تعریف ساختار پژوهشی، موضوعاتی مانند ارزیابی و پایش تحولات هنری و همین‌طور آینده پژوهی در هنر گنجانده شده که امیدواریم به مرور این اهداف به‌صورت جدی‌تری دنبال شود.

شما پس از دوره‌ای پر حرف و حدیث سرپرست فرهنگستان هنر شدید. چطور توانستید حاشیه‌ها را از فرهنگستان هنر دور کنید و به نظر خودتان چقدر در این کار موفق بودید؟

سعی کردیم فرهنگستان را از حاشیه دور نگه داریم و وارد حواشی نشویم. برای مدتی بخش قابل توجهی از توان و انرژی فرهنگستان هنر در این زمینه صرف شد و تلاش شد با رجوعی دوباره به سازوکارهای اساسنامه‌ای فرهنگستان و ایجاد تعامل و همکاری با انجمن‌ها و نهادهای متولی هنر در کشور، به نظم و آهنگی مبتنی‌بر قانون و درخور نام و جایگاه فرهنگستان هنر بازگردیم و برای تحقق این هدف هم سعی کردیم از نظرات هنرمندان و پژوهشگران حوزه هنر در قالب گروه‌های تخصصی و پژوهشی و اعضای پیوسته فرهنگستان استفاده کنیم اما مسائل و مشکلاتی ساختاری هم وجود دارد که حل آنها نیازمند امکانات و زمان بیشتری است.

در آغاز فعالیت‌تان از بی‌توجهی به بعضی مسائل در فرهنگستان هنر مانند برگزار نشدن مجمع عمومی سالانه و ارتباط نداشتن با اعضای پیوسته گفتید. در این دو سال چه فعالیت‌هایی برای از سر گرفتن برگزاری مجمع سالانه و برقراری ارتباط با اعضا انجام شده است؟

توانستیم ارتباطی که کمرنگ شده بود با اعضای پیوسته احیا و ترمیم کنیم. در همان چند ماه آغاز دور جدید فعالیت فرهنگستان، گفت‌و‌گوهای خوب و سازنده‌ای با جمعی از هنرمندان و صاحبنظران فرهیخته، بویژه اعضای پیوسته فرهنگستان داشتیم و سعی کردیم با دعوت از اعضای پیوسته و هنرمندان و پژوهشگران فعالیت گروه‌های تخصصی شروع شود و با تشکیل جلسات از دیدگاه‌ها و نظرات آنان در ادامه کار فرهنگستان استفاده شد. ۸ گروه تخصصی شکل گرفت و فعالیت‌شان را شروع کردند. جلسات‌شان را به‌صورت مرتب برگزار کردند و با تشدید بیماری کرونا جلسات به‌صورت مجازی و اگر ضرورتی داشت به‌صورتی حضوری برگزار شد. کمیته‌هایی که برای برنامه‌ها تشکیل شده بود جلساتی داشتند و شورای تخصصی فرهنگستان با وجود شیوع کرونا با حضور رؤسای گروه‌های تخصصی به‌صورت مرتب برگزار شده و دو جلسه مجمع‌عمومی فرهنگستان نیز برگزار شده و سیاست‌ها و برنامه‌های پژوهشی و هنری فرهنگستان در آن جلسات تصویب شده است. تشکیل گروه‌های تخصصی فلسفه هنر و هنر انقلاب، برنامه پنج ساله فرهنگستان و عضویت علی نصیریان از جمله مصوبات جلسات مجمع عمومی بوده است. قصد داریم در پایان سال هم جلسه جدید غیرحضوری(مجازی) مجمع عمومی را برگزار کنیم.

در این مدت اعضای جدیدی به فرهنگستان اضافه شده‌اند. اعضا براساس چه معیارهایی و توسط چه کسانی انتخاب می‌شوند و معمولاً چه نقشی بر عهده می‌گیرند؟‌

در این مدت، استاد علی نصیریان با توجه به سوابق درخشان و تجربیات ارزنده و به پیشنهاد گروه نمایش و ادبیات نمایشی فرهنگستان، عضو پیوسته فرهنگستان شد. برای عضویت افتخاری هنرمندان کشورهایی که در حوزه فرهنگی و تمدنی ایران هستند هم مکاتباتی از طریق وزارت امورخارجه با برخی از این کشورها داشتیم و تعدادی را معرفی کردند و در جلسات آتی مجمع عمومی عضویت افتخاری هنرمندان معرفی شده مطرح می‌شود چون این کار باعث تحکیم پیوندهای فرهنگی و هنری میان ما و کشورهای منطقه و حوزه فرهنگی و هنری ایران می‌شود. تصویب سیاست‌ها و برنامه‌های علمی و پژوهشی فرهنگستان مهم‌ترین نقشی است که اعضای پیوسته در مجمع عمومی دارند. حضور این اعضا به‌دلیل جایگاه ویژه آنها در فرهنگستان ارزشمند است و به فعالیت‌هایی که در فرهنگستان انجام می‌شود اعتبار می‌دهند و فرهنگستان از دیدگاه‌ها و نظرات این افراد در مسیری که دارد استفاده می‌کند.

گروه‌های تخصصی یک هنرمند را پیشنهاد می‌دهند تا عضو پیوسته فرهنگستان شود؟

اعضای پیوسته به دو شکل انتخاب می‌شوند؛ یا هنرمند از طریق ریاست فرهنگستان و گروه‌های تخصصی پیشنهاد می‌شود و در مجمع‌عمومی درباره این پیشنهاد رأی‌گیری می‌شود یا از طریق شورای عالی انقلاب فرهنگی این پیشنهاد می‌شود.

سایت فرهنگستان تغییرات خوبی داشته و بخش‌هایی مانند بخش گنجینه به آن اضافه شده که البته منحصر به هنرمندان تجسمی است. در گروه‌های دیگر هنری هم قرار است چنین اتفاقاتی بیفتد؟

فرهنگستان هنر گنجینه‌ای غنی‌ از آثار هنری و آرشیو خوبی از برنامه‌های هنری که در این دو دهه فعالیتش انجام شده دارد، اما بخوبی ساماندهی نشده بودند. در این مدت اقدامات خوبی برای ساماندهی گنجینه فرهنگستان هنر انجام شده و فضای مناسبی را برای نگهداری این آثار در نظر گرفته‌ایم. فهرست‌نویسی و طبقه‌بندی خوبی درباره آثار گنجینه فرهنگستان هنر و بویژه در بخش دیجیتالی کردن آرشیو در روابط‌ عمومی و کتابخانه تخصصی شروع شده است تا از طریق سایت فرهنگستان هنرمندان و پژوهشگران به این منابع دسترسی داشته باشند. اگر این کار انجام شود پشتوانه خوبی خواهد بود برای پژوهش‌ها و مطالعات هنری. ایجاد پایگاه شناسایی و معرفی نسخ خطی هنری فارسی در گنجینه‌های سراسر جهان و دسترسی هنرپژوهان و محققان به اطلاعات آن و راه‌اندازی سامانه نشریات تخصصی فرهنگستان از دیگر بخش‌های جدید سایت است. در همایشی که با نام خمسه نگاری داشتیم تمام نسخه‌های مربوط به خمسه نگاری در خارج از کشور جمع‌آوری شده و اکنون در سایت قرار گرفته است و این کار ادامه دارد و نسخه‌های شاخصی که از ایران در مجموعه‌های مختلف جهان در قاره‌های مختلف وجود دارد شناسایی، ترجمه و معرفی می‌شود و نمونه تصاویر آن در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد.

هنرمندان زیادی به لزوم مدون کردن هنر ایران و سامان دادن به آثار پراکنده و ارزشمند گذشته اشاره می‌کنند. برای انجام این کار چه برنامه‌هایی دارید؟

از گذشته تاکنون، برنامه‌ریزی‌های منسجمی صورت گرفته تا ادوار مختلف هنری ایران از سده‌های پیش از اسلام تا دوره معاصر به دقت تحلیل و بررسی و جمع‌آوری شود. از جمله برنامه‌هایی که بخشی از اهداف آنها تحقق این مسأله بوده می‌توانم به برگزاری همایش‌هایی درباره تمدن‌های جیرفت و شهر سوخته و برگزاری گردهمایی‌های مکاتب اصفهان، تبریز و شیراز و گنجینه‌های از یاد رفته هنر ایران اشاره کنم. در قالب این برنامه‌ها، بیش از ۲۰۰ کتاب پژوهشی تألیف و منتشر شده است. شناسایی و چاپ و نشر نسخه‌های نفیس هنری و آثار هنری ایران در مجموعه‌های داخل و خارج از کشور نیز در دستور کار قرار گرفت. جمع‌آوری شاهنامه شاه‌طهماسبی و خمسه نظامی شاه‌طهماسبی از کارهایی است که در این زمینه انجام شده است. از طرف دیگر سعی کردیم وارد حوزه‌هایی شویم که درباره آنها کمتر کار شده است. ما درباره آثار هنری ایران در موزه‌های معروفی مانند لوور و ارمیتاژ و متروپلیتن اطلاعات زیادی داریم اما نمی‌دانیم در لهستان مجموعه ارزشمندی از هنر ایران نگهداری می‌شود. این کار را انجام دادیم و شاهکارهای هنر ایران در مجموعه‌های لهستان و مجارستان را جمع‌آوری کردیم و مجموعه خوبی از آنها چاپ شد. مذاکراتی هم با مسئولان وزارت میراث فرهنگی و گردشگری برای بازنشر چندین نسخه مهم تاریخ هنر ایران در کاخ موزه گلستان صورت گرفته که قرارداد آماده‌سازی و چاپ «مرقع هند و ایرانی» توسط انتشارات فرهنگستان‌ هنر در حال انعقاد است. در بخش بین‌الملل هم با راه‌اندازی کارگروه دیپلماسی هنر با حضور نمایندگان وزارت امور خارجه، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، کمیته ملی یونسکو در ایران و وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و با برگزاری جلساتی با رایزنی‌های فرهنگی برای شناسایی و چاپ نسخ خطی و آثار هنری مهم ایران در خارج از کشور کارهایی انجام شده است؛ مانند چاپ «مرقع سن‌پطرزبورگ» و «دیوان سلطان حسین بایقرا» که در مؤسسه شرق شناسی روسیه نگهداری می‌شوند و آثار هنری ایران در موزه ارمیتاژ روسیه و موزه‌های رومانی به کمک وزارت امورخارجه و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی. برنامه‌های مختلفی هم در این زمینه برگزار شده است مانند همایش «خمسه‌نگاری؛ بازنمود خمسه در هنر» و همایش «استاد علی‌محمد اصفهانی، کاشی‌ساز برجسته و نقاش روی کاشی دوره قاجار». برگزاری همایش‌های «فرش، سنت، هنر» در سه بخش پژوهش، فیلم و نمایشگاه گره‌بافته‌های تصویری، «تبارشناسی و سیر تحول نقد هنر در ایران» که توسط پژوهشکده هنر برگزار می‌شود، همایش «بازخوانی آرای فارابی در باب حکمت و موسیقی»، هم‌اندیشی «محمودخان ملک‌الشعرا (صبا) از سنت تا نوگرایی» و هم‌اندیشی «میرزا آقا تبریزی: پیشگام ادبیات نمایشی در ایران» از برنامه‌های دیگر فرهنگستان در زمینه جمع‌آوری گنجینه‌های هنری ایران است. در راستای سیاستگذاری و ارزیابی و پایش وضعیت هنر ایران در 100 سال گذشته به مناسبت پایان سده چهاردهم هجری شمسی گروه‌های تخصصی فرهنگستان هنر برنامه‌هایی تدارک دیده‌اند که همایش و نمایشگاه «صد سال نگارگری ایران» با نظارت محمود فرشچیان و دبیران هنری و علمی حبیب‌الله صادقی و بهمن نامورمطلق ازجمله آنهاست. گروه فلسفه هنر هم برگزاری در‌س گفتارهای فلسفه هنر، معرفی منابع جدید برای ترجمه و انجام چند طرح پژوهشی را در برنامه کاری اش دارد. برگزاری طرح «چهل رساله» هم در حکمت هنر و زیبایی در اسلام و تحقیق درخصوص آرای شخصیت‌های بزرگ حکمی و هنری و تهیه شیوه‌نامه واگذاری و ثبت رسمی نقل و انتقال آثار هنرهای تجسمی با همکاری معاونت هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از دیگر فعالیت‌هایی است که در حال انجام است. برای برگزاری دور جدید دوسالانه خوشنویسی جهان اسلام مذاکراتی با برخی سازمان‌ها انجام شده است و برگزاری سومین همایش «گنجینه‌های از یاد رفته هنر ایران» هم از برنامه‌های آینده گروه هنرهای سنتی و صنایع دستی است.