«سیاره سبز» با دیوید اتنبرو / فرو رفتن در دنیای گیاهان
اتنبرو با «سیاره سبز» که طی چهار سال در ۲۷ کشور تصویربرداری شد به سراسر جهان می‌رود.
ایران آرت: رادیو تایمز، ناین / ترجمه: علی افتخاری
صحنه را تصور کنید. سپتامبر ۲۰۱۹ است. یک قایق پارویی به‌آرامی و بی‌وقفه از دریاچه‌ای درخشان در کرواسی می‌گذرد. آن که به‌طور هدفمند پارو می‌زند کسی نیست جز دیوید اتنبرو که در آن زمان ۹۳ سال سن داشت، اما او تنها نیست، یک همراه دارد. آن‌طور که انتظار دارید، در قسمت عقب قایق، این موتور نیست که با برزنت پوشیده شده، بلکه مایک گانتون، تهیه‌کننده اجرایی سریالِ در حال تولید اتنبرو است. او برای تضمین ایمنی و سلامت اتنبرو آنجاست، اما خلوص نما (اتنبرو، تنها، در دل طبیعت) به این معنی است که او خود را پنهان کند.
درهرصورت، اتنبرو حسابی لذت می‌برد و به نظر می‌رسد نکته‌ای برای اثبات دارد. چهره تلویزیونی افسانه‌ای انگلیسی، زیست‌شناس، مورخ طبیعی و نویسنده، با اصرار می‌گوید، «نه، هنوز خسته نشده‌ام.» و پیشنهاد گانتون را که حالا از زیر برزنت بیرون آمده است، برای کمک رد می‌کند. اتنبرو همچنان پارو می‌زند.
گانتون توضیح می‌دهد: «وقتی دیوید در کمبریج بود، راگبی بازی می‌کرد و وقتی من سال‌ها بعد به کمبریج رفتم، یک قایق‌ران بودم. او به من گفت، “ما بازیکنان راگبی همیشه فکر می‌کردیم بهتر از شما قایق‌ران‌ها می‌توانیم پارو بزنیم”، بنابراین می‌خواست ثابت کند ما به قول خودش «بچه‌های خیس» به‌اندازه راگبی‌بازان در قایقرانی خوب نیستیم. این دیویدِ کلاسیک است.»
سریال جدید اتنبرو، «سیاره سبز» (The Green Planet) – که از ژانویه تا فوریه ۲۰۲۲ در پنج اپیزود از بی‌بی‌سی وان پخش شد – نیز «دیویدِ کلاسیک» است. اتنبرو، راهنمای بسیاری از جدیدترین و پیشروترین برنامه‌های تاریخ طبیعی در سال‌های اخیر، بازگشته است تا به شکلی خیره‌کننده و تأمل‌برانگیز در دنیای گیاهان فرو برود.
به گزارش نماوا، «سیاره سبز» که در ۲۷ کشور طی چهار سال تصویربرداری شد، او را به سراسر جهان برد – تقریباً به‌طور قطع می‌توان گفت آخرین باری است که او برای یک مجموعه تلویزیونی به مکان‌های دوردست سفر می‌کند. ما در اینجا او را در یخبندان قطب شمال، در صحراهای سوزان آمریکا، روی یک گوندولا در بالای تاج درختان در کاستاریکا و نزدیک‌تر به خانه، در باغ گیاه‌شناسی سلطنتی (کیو) – جایی که احتمالاً بیش از هر جای دیگری احساس راحتی می‌کند – می‌بینیم.
اتنبرو، مثل دیروز و روز قبل، از ساعت ۶:۳۰ صبح اینجا بوده است. امروز صبح او به تماشای بیداری یک گل مینا نشسته است. دوربین‌های حرارتی نشان می‌دهند پرتوهای گرم‌کننده خورشید چگونه باعث می‌شود گل مینا از خواب کامل خود بیدار شود و توجه گرده‌افشان‌ها را جلب کند. این چیزی ساده، اما فریبنده است.
بعد از اتنبرو می‌خواهند روی ریشه یک درخت بلوط ۱۵۰ ساله بنشیند. او بیش از یک ساعت، درحالی‌که به نظر می‌رسد راحت نیست (اما با ظاهری بسیار صبورانه) می‌نشیند و چند دیالوگ می‌گوید و در همان حال برشی از یک درخت بلوط دیگر که مانند او بیش از ۹۰ سال سن دارد، در دستش است.
تعدادی از ما در فاصله ۵۰ متری شاهد این صحنه هستیم و با او همراهی می‌کنیم. دخترش سوزان بااحتیاط در پس‌زمینه ایستاده و یک کت گرم‌تر به دست گرفته که اگر پدرش سردش شد، به او بدهد، اما اتنبرو تغییرات در متن و برداشت‌های متعدد را تا وقتی همه از نسخه نهایی راضی باشند، ادامه می‌دهد.
چرا او هنوز این کار را می‌کند؟ مثل همیشه، جذابیت اغواکننده یک داستان جدید جالب برای گفتن و قابلیت‌های دوربین‌های جدید برای گفتن آن داستان.
او می‌گوید: «همان چیزی است که زندگی را به همراه دارد و باید مردم را وادار کند که بگویند، “خدای من، این موجودات خارق‌العاده درست مثل ما هستند.” به این معنا که گیاهان زندگی می‌کنند و می‌میرند، می‌جنگند، باید یاد بگیرند تولید مثل کنند، اما این کار را به‌آرامی انجام می‌دهند، بنابراین ما قبلاً چنین چیزی ندیده بودیم و این یک جذابیت هیپنوتیزمی دارد.»
چالش اتنبرو و بقیه اعضای تیم «سیاره سبز» درست مثل ۲۷ سال پیش که مستند پیشرو «زندگی خصوصی گیاهان» ساخته شد، این بود که دنیای گیاهان را به‌اندازه دنیای حیوانات به‌طور جذاب، پر از مخاطره – حتی به همان اندازه وحشیانه – به تصویر درآورند. آن‌ها با در نظر گرفتن این موضوع، حتی موفق می‌شوند صحنه‌های حیرت‌انگیز مستند برنده جایزه بفتا «سیاره زمین ۲» را تداعی کنند.
فناوری دوربین‌های متحرک با توانایی نفوذ در بسته‌ترین فضاها و عکاسی تایم لپس بسیار دقیق و طاقت‌فرسا، این دنیای بیگانه را بی‌شباهت با هر چه قبلاً دیده‌ایم زنده می‌کند. برای یک کاکتوس در ایالات متحده، هفت دوربین در نظر گرفته شد که سه سال تمام به‌طور مداوم رشد آن را ثبت کند که طولانی‌ترین تحقیق تایم لپس انجام‌شده توسط بی‌بی‌سی است.
گانتون می‌گوید: «گیاهان لزوماً اولین چیزی نیستند که برای ساختن فیلم‌های حیات وحش به آن فکر کنید، اما خود این مسئله سرگرم‌کننده است، چون وقتی وارد دنیای آن‌ها می‌شوید پی می‌برید چقدر شگفت‌انگیز است، اما باید این کار را با یک ترفند فنّاورانه خاص انجام دهید، چون آن‌ها به‌طور مؤثر در یک جهان موازی زندگی می‌کنند.»
او ادامه می‌دهد: «دلیل این که ما به‌نوعی آن‌ها را نمی‌بینیم این است که به نظر می‌رسد هیچ کاری انجام نمی‌دهند، انگار می‌نشینند و منتظرند کسی روی آن‌ها پا بگذارد یا خورده شوند، اما درواقع اگر بتوانید از طریق یک پورتال به دنیای آن‌ها سفر کنید، ناگهان می‌بینید زندگی خارق‌العاده‌ای دارند که خیلی بی‌شباهت به زندگی حیوانات نیست.»
دوربین‌های تخصصی، ازجمله پهبادها و ابزار رباتیک به نام «تریفیدها»، برای عکس‌برداری از گیاهان در زمان واقعی و تایم لپس استفاده شد. بودن این دوربین‌ها به این معنی بود که تیم سازنده «سیاره سبز» می‌توانست به گیاهان نزدیک شود تا از آنچه واقعاً در حال رشد، حمله و دفاع از خود در برابر شکارچیان است، فیلم و عکس بگیرد.
گانتون که تهیه‌کننده اجرایی «سیاره زمین ۲» نیز بود، می‌گوید سریال جدید «امضای بصری» آن مجموعه را تکرار می‌کند که در آن دوربین‌ها به شما این حس را می‌دهند که روی شانه‌های حیوانات نشسته‌اید.
او توضیح می‌دهد: «شما از منظر گیاه الف او را در شرف حمله به گیاه ب می‌بینید و بعد می‌توانید از منظر گیاه به ماجرا نگاه کنید که شاهد حمله گیاه الف به خودش است.»
او توضیح می‌دهد: «بیشتر شبیه آن فیلم معروف “راکی” است که راکی بالبوا در رینگ با بوکسور روس مبارزه می‌کند. شما از نقطه دید راکی مبارزه را می‌بینید و بعد از نقطه دید حریف و بعد از نقطه دید مشت… ما با این فناوری، آن را تکرار کرده‌ایم.»
ازنظر اتنبرو، چنین توجهی به دنیای گیاهان باید سال‌ها پیش صورت می‌گرفت و حالا خیلی دیر شده است. او می‌گوید: «دنیا به‌یک‌باره متوجه گیاهان شده است. حالا آگاه شده‌ایم که بدون گیاهان از گرسنگی می‌میریم و بدون گیاهان نمی‌توانیم نفس بکشیم. بااین‌حال، درک مردم از گیاهان، به‌جز شیوه‌ای بسیار محدود، با این نیاز همخوانی ندارد. من فکر می‌کنم “سیاره سبز” چنین درکی را به همراه دارد.»
آنچه اتنبرو وعده می‌دهد درک جدیدی از گیاهان است که نه‌فقط به‌طور شگفت‌انگیزی جالب است، بلکه در عین حال به لحاظ فلسفی، چالش ایجاد می‌کند. «سیاره سبز» با آشکار ساختن این موضوع که ارتباطات گیاهی واقعاً چقدر پیچیده است، این سؤال را طرح می‌کند که آیا گیاهان نوعی کیفیت انسانی دارند، یعنی هوشمند هستند؟ و اگر این هوش نیست (به‌هرحال گیاهان مغز ندارند)، پس چیست؟
روپرت بارینگتون، تهیه‌کننده سریال معتقد است دایره واژگان ما با درک ما از دنیای گیاهان همگام نبوده است. او می‌گوید: «از برخی جهات، زبان ما کفایت نمی‌کند – تلاش می‌کنیم نامی روی آن بگذاریم، چیزی که برابر با درک ما از هوش نیست، بلکه بسیار پیچیده‌تر از چیزی است که قبلاً تصور می‌شد.»
یک سکانس برجسته در اپیزود اول نشان می‌دهد چگونه یک قارچ زیرزمینیِ سیری‌ناپذیر، هزاران مورچه بَرگ بُر را به کار می‌گیرد تا برایش غذا بیاورند، اما وقتی درختی که مورچه‌ها به آن حمله کرده‌اند برای محافظت از خود با ترشح سموم واکنش نشان می‌دهد، حشرات تهدید این برگ‌های مسموم برای قارچ را تشخیص می‌دهند و توجه خود را به درخت دیگری معطوف می‌کنند.
این نوع سطوح ارتباطی به‌هم‌پیوسته به‌سختی قابل پذیرش به نظر می‌رسد، اما بارینگتون می‌گوید ما تازه شروع به خراشیدن سطح «شبکه گسترده چوبی» – آن‌طور که در محافل علمی شناخته شده است – در زیرِ زمین کرده‌ایم. برای مثال؟
او می‌گوید: «خوب، گونه‌های خاص از قارچ‌ها به ریشه‌های گونه‌های خاص از درختان متصل می‌شوند. درختان با فتوسنتز، قند تولید می‌کنند که قارچ‌ها از آن تغذیه می‌کنند. درواقع، قارچ‌ها مواد مغذی را از خاکی که به درخت تغذیه می‌کنند بیرون می‌کشند.» تا اینجا خیلی باورکردنی است، اما با کاوش عمیق‌تر، ما در دنیایی ساکن می‌شویم که به لطف افرادی مانند جان ویندهام محبوب شده است.
بارینگتون می‌گوید: «درختان همچنین از طریق این کابل‌ها، بسیار عامدانه سیگنال‌هایی به هم می‌فرستند و از طریق آن کابل‌ها به فرزندان خود (نهال‌ها) غذا می‌دهند. در حقیقت به شکل مؤثر از فرزندان خود مراقبت می‌کنند. آن درختان به درختان مادر معروف هستند.»
و اگر شواهد بیشتری درمورد تعاملات گیاه‌شناسی پیچیده که زیربنای حیات گیاهی است مورد نیاز باشد، بارینگتون این‌طور توضیح می‌دهد: «اگر درختی که به این شبکه متصل است در حال مرگ باشد – او به‌نوعی می‌داند در حال مرگ است – تمام مواد مغذی ذخیره‌شده خود را به فرزندان خود و در عین حال به درختان دیگر در جنگل می‌فرستد.»
بارینگتون اذعان می‌کند بسیاری از این اطلاعات علمی جدید «ذهن را منفجر می‌کند.» او می‌گوید: «فکر می‌کنم مردم درمورد قابلیت‌های گیاهان تجدیدنظر کرده‌اند.»
اتنبرو یکی از این قابلیت‌ها را در باغ کیو نشان می‌دهد. او با یک قلم‌مو تلاش می‌کند یک ونوس مگس‌خوار را به این باور برساند که حشره‌ای به فک‌هایش وارد شده است، اما گیاه تشخیص می‌دهد چنین برخوردی می‌تواند هر چیزی باشد و واکنش نشان نمی‌دهد. تنها وقتی اتنبرو چند ثانیه بعد این ترفند را تکرار می‌کند، گیاه به نتیجه می‌رسد که حتماً یک حشره متحرک است و به‌سرعت بسته می‌شود. ثابت می‌شود این گیاه خاص می‌تواند حساب‌شده عمل کند.
اتنبرو خلاصه می‌کند: «این یک دنیای موازی است که در کنار ما به حیات ادامه می‌دهد و اساس زندگی خودمان است، اما ما در طول سال‌ها خیلی به آن توجه نکرده‌ایم.»
برای بارینگتون این اهمیت حیات‌بخش در یک سکانس – لحظه محبوب او در سریال که در یکی از بخش‌های آمازون تصویربرداری شد – تبلور یافت. او می‌گوید: «به ما درمورد گیاهانی گفته بودند که با طلوع خورشید، اکسیژن بیش‌ازحد تولید می‌کنند – دیواری از حباب‌های اکسیژن خالص و بسیار زیبا. به آن نگاه می‌کنید و فکر می‌کنید، “چقدر عمیق”، چون آن گیاه جو را خلق می‌کند – درواقع می‌توانید ببینید اکسیژن مورد نیاز ما را تولید می‌کند.»
اتنبرو این نگاه را پذیرفته است. او می‌گوید: «بر اساس گزارش سازمان ملل، بیش از نیمی از جمعیت جهان شهرنشین هستند، در شهرها زندگی می‌کند، فقط گیاهان کشت‌شده را می‌بیند و هرگز یک جامعه وحشی از گیاهان را نمی‌بیند، اما جامعه گیاهان آنجاست و ما به آن وابسته هستیم و بهتر است از آن مراقبت کنیم.»
