آرت نیوزپیپر: جایگاه هنر ایران در سایه تحریمها سقوط کرد/ ماجرای تلخ آثار ایرانی پشت درب حراجیهای جهانی
آرت نیوزپیپر نوشته است: ایرانیان خارج از کشور دیگر خرید نمیکنند و آنهایی که در داخل هستند نیز بهدلیل تحریمهای بانکی، قادر به خرید نیستند.
ایران آرت: آرت نیوزپیپر در گزارشی از کاهش سهم هنر ایران در حراجیها نوشت و یادآور شد آثار سنتیتر مانند نقاشیهای مکتب ایرانی از دربارهای فارسیزبان—از عراق امروزی تا هند—جایگاه خود را از دست دادهاند، در حالی که آثار هندی و اشیای مذهبی متعلق به دولتهای تاریخی عربی در حال رشد هستند.
در مقاله آرت نیوزپیر آمده است: همزمان با آماده شدن بازار هنر لندن برای «هفته هنر اسلامی»، گالریها و خانههای حراج این شهر با بازاری مواجه هستند که تحتتأثیر تنشهای ژئوپلیتیک و تغییر سلیقهها دگرگون شده است.
گرانترین اثر هنر اسلامی که تاکنون فروخته شده، یک قالی بود. این قالی حدود ۹ فوت طول داشت و برای تخت شاه ایران در اوایل قرن هفدهم میلادی بافته شده بود. در سال ۲۰۱۳، ساتبیز نیویورک آن را به قیمت نزدیک به ۳۴ میلیون دلار فروخت.
یک تصویرنگاری مغولی (حدود سال ۱۶۱۰) از مجموعه شاهزاده خُرّم، که بیشتر با نام شاه جهان شناخته میشود، تصویری از بابر، نخستین امپراتور مغول، را در حالت زانو زده نشان میدهد و سال گذشته توسط ساتبیز به قیمت ۵۳۳۴۰۰ پوند فروخته شد.
اما از آن زمان، بازار تغییر کرده است. ده سال بعد، کریستیز لندن «قالی سلطنتی صفوی، متعلق به بارون ادموند دو روتشیلد» را با برآوردی بین دو تا سه میلیون پوند به مزایده گذاشت. این اثر ۵۵۰ ساله که تقریباً برای یکی از شاهان صفوی بافته شده بود، هنوز رنگ و درخشندگی خیرهکنندهای داشت؛ هنرمندان برجستهی جهان اسلامی، نقش پرندگان جهنده و پیچکهای ظریف را بر زمینهای از پشم سرخ نقش زده بودند، رنگرزیشده با رنگدانههایی که هزاران کیلومتر در مسیر جاده ابریشم تا کارگاه سلطنتی قزوین حمل شده بود.
با این حال، اثر نتوانست به قیمت پایه برسد—نشانهای نگرانکننده از تغییر جریانها در شبکهی سبکها و مکاتب هنریای که دلالان و حراجخانهها آن را «اسلامیک» مینامند.
در سالهای اخیر، نسل جدید مجموعهداران، موزههای پختهتر و جابهجایی سرمایه، بازاری را دگرگون کردهاند که همواره تعریف ثابتی نداشته است. این انعطافپذیری سبب شده بازار جایگاه خود را تغییر دهد: آثار سنتیتر مانند نقاشیهای مکتب ایرانی از دربارهای فارسیزبان—از عراق امروزی تا هند—جایگاه خود را از دست دادهاند، در حالی که آثار هندی و اشیای مذهبی متعلق به دولتهای تاریخی عربی در حال رشد هستند.
در آخرین حراج ساتبیز در آوریل گذشته، ۲۷ اثر ایرانی عرضه شد که ۱۴ مورد از آنها به فروش نرسید. در حراج اکتبر ۲۰۲۴ نیز از میان ۲۲ اثر ایرانی (عمدتاً نسخههای خطی و فلزکاریهای قدیمی)، ۹ اثر بدون خریدار ماندند.
به گفتهی مِحمِت کِسکینِر، دلال هنر اسلامی مستقر در لندن، این مسئله ارتباط مستقیمی با سیاست دارد. بهدلیل تحریمها علیه جمهوری اسلامی ایران، آثار «منشأ ایرانی» بهصورت قانونی نمیتوانند وارد آمریکا یا امارات شوند—حتی اگر از اروپا خریداری شده باشند. او میگوید: «شرکتهایی مانند فدکس حاضر نیستند آثار ایرانی را حمل کنند؛ و همین موضوع جذابیت آنها را برای خریداران کاهش داده است.»
رکسان زَند، معاون پیشین ساتبیز در خاورمیانه، نیز تأکید میکند که ذائقهی مجموعهداران اغلب با منشأ ملی آثار گره خورده است: «وضعیت کنونی ایران باعث شده مجموعهداران هنر ایرانی محتاط شوند و فروش آثار ایرانی در رکود قرار گیرد.»
ایرانیان خارج از کشور دیگر خرید نمیکنند، و آنهایی که در داخل هستند نیز بهدلیل تحریمهای بانکی، قادر به خرید نیستند.
قتل خسرو (حدود سال ۱۵۷۰)، که از اثری از هاتفی (شاعر) الهام گرفته شده بود، در سال ۲۰۲۴ در کریستی به فروش رسید
افزایش اقبال به هنر مغولی
این افول همچنین به تغییر نسلی در میان مجموعهداران مربوط میشود؛ به گفتهی دلال دِیمیَن هور، «نسلی از مجموعهداران مشتاق و متخصص ایرانی که همواره از آثار سرزمین خود حمایت میکردند، جای خود را به نسل جوانتری دادهاند» که، به گفتهی کسکینر، «بیشتر به هنر معاصر علاقه دارند تا کلاسیک».
در نتیجه، به گفتهی هور، بازار «بهطور کلی کوچکتر شده است»؛ عرضه کاهش یافته، چون هم فروشندگان تمایلی به عرضه در بازار نامساعد ندارند و هم موزهها طی سه تا چهار دههی گذشته تقریباً تمام آثار ارزشمند را خریداری کردهاند.
از این رو، اغلب آثار میانرده تنها پس از درگذشت مالکانشان به بازار بازمیگردند، در حالی که آثار سطح بالا بهندرت عرضه میشوند. با این حال، آثار شاخصی چون نگارههای شاهنامهی شاه طهماسب همچنان عملکرد خوبی دارند—یکی از این نسخهها در سال ۲۰۲۲ در لندن بیش از ۸ میلیون پوند فروخته شد.
در همین حال، قیمت آثار مغولی بهطور پیوسته در حال افزایش است؛ بازتابی از ورود سرمایهی جنوب آسیا به بازار جهانی هنر. آثار هندی بهویژه در فروشهای اخیر هنر اسلامی و هندی در صدر قرار داشتهاند، و نگارههای باکیفیتِ دارای منشأ اشرافی بهترین عملکرد را در حراجها داشتهاند.
در آوریل سال گذشته، تصویری از «آلبوم شاهزاده خرم»—که متعلق به شاهجهان، پادشاه مغول قرن هفدهم بود—اجداد او از جمله بابر، پادشاه بنیانگذار امپراتوری مغول را نشان میداد. این اثر بیش از ۵۳۰ هزار پوند فروخته شد، تقریباً بیست برابر برآورد اولیه. بنابراین جای تعجب نیست که در حراج اسلامی ساتبیز در ۲۹ اکتبر، درخشانترین آثار عمدتاً از هند بودند.
با این حال، همه چیز برای هنر اسلامی از دست نرفته است. حمایت سعودیها در سالهای اخیر بهشدت افزایش یافته و تمرکز آنها عمدتاً بر آثار مذهبی و آیینی بوده است. در جریان هفتهی هنر اسلامی امسال، مؤسسهی غیرانتفاعی Turquoise Mountain (به بنیانگذاری شاه چارلز سوم) مجموعهای از آثار سفارش دادهشده برای مرکز فرهنگی ملک عبدالعزیز (Ithra) را در ساتبیز به نمایش خواهد گذاشت—از جمله آثار چوبی افغانستان و معرقکاری سوری.
و اکنون که هنر اسلامی بیش از پیش به سوی معاصر شدن پیش میرود—با برگزاری دوسالانههای تازه در جده و بخارا—به نظر میرسد این تغییر رویکرد بهزودی در بازار نیز بازتاب یابد. رکسان زند در پایان میگوید:«بهزودی هنر اسلامی صرفاً به آثار باستانی اطلاق نخواهد شد؛ بلکه ما شاهد رشد هنرهای مبتنی بر میراث از منطقه خواهیم بود.»
