شهری در زیرزمین با مقبره فرزندان نوح

حسین زندی، فعال میراث فرهنگی و گردشگری همدان، در گفت‌وگو با ایسنا، شهر سامن را که هنوز آن‌طور که باید بین مردم شناخته شده نیست، این طور معرفی می‌کند:

«آثار تاریخی سامن نشان از قدمت این شهر دارند، علاوه بر شهر زیرزمینی سامن یک برج قدیمی به نام «خانقلی» در مرکز شهر و یک امامزاده که ساختار بنای آن به دوره ایلخانی می‌رسد و به نظر می‌رسد سردابه‌ای تاریخی را نیز در خود جای داده، در این شهر هستند.

بنای سنتی با ضریح گره‌چینی که حدود سال هزار و ۱۰۰ بازسازی شده،  یک امامزاده‌ی دوقلو به نام‌های «سام و حام» که به باور اهالی فرزندان حضرت «نوح» هستند، اما به راحتی نمی‌توان گفت این امامزاده شجره‌نامه ندارد. در واقع دو سند مربوط به ۲۰۰ سال پیش به نام «خواب نامه» وجود دارد که در آن از این امامزاده نام برده شده است.

حتی به اعتقاد برخی "وجه تسمیه نام سامن از امامزاده‌ها گرفته شده است، گفته می‌شود به معنای «سامین» یا «دو سام» بوده که بعدها به شکل سامن درآمده است."

مردم محلی در باور عامیانه افسانه‌های زیادی را به شهر زیر زمینی سامن نسبت می‌دهند. آن‌ها معتقدند درزیر مجموعه باستانی سامن کانال‌های بوده که با اسب تا نهاوند می‌رفته‌اند و یک راه زیرزمینی از "سامن تا کوه یزدگرد" که خرابه‌هایی از دوران گذشته در آن  وجود دارد و مشرف به منطقه است. در گویش محلی به مجموعه زیر زمینی سامن «زاغه» می‌گفتند.

شهر زیر زمینی سامن؛ مجموعه سامن سال ۱۳۸۴ در یکی از حفاری‌های شرکت مخابرات و به طور اتفاقی شناسایی شد. نخست راهروی باریکی پر از خاک کشف شد. راهرویی که در آن امکان سینه‌خیز حرکت کردن وجود داشت. از همان زمان با حضور زنده یاد مسعود آذرنوش، محل ایجاد ترانشه که در وسط خیابان بود، مسدود و ایمن سازی شد و ورودی به سمت پیاده‌رو انتقال داده شد و کارگاه یک کنار مخابرات ایجاد شد.

امروز بخش مرکزی محوطه باستانی شهر زیر زمینی سامن کاوش شده و بدون هماهنگی مسئولان میراث فرهنگی بازدید از آن امکان پذیر نیست. عموم مردم نمی‌توانند از این محوطه بازدید کنند، اما بازدید برای گروه‌های علمی امکان‌پذیر است.

شهر زیر زمینی سامن مجموعه‌ای شگفت‌انگیز از معماری هزارتوی دستکندهاست که از گذشته‌ها و آیین‌های دور و دراز حکایت می‌کند، اتاق‌ها و فضاهایی تودرتو که همگی به هم راه دارند، آن‌قدر مجموعه‌ها شیبه هم هستند که در برخی مواقع  بازدیدکنندگان بدون راهنما راه را گم می‌کنند و گاهی به دلیل شباهت فکر می‌کنند همان مسیر قبلی است، در حالی که به نظر می‌رسد برخی مجموعه‌ها قرینه یکدیگرند.

مجموعه‌ها از طریق تونل‌هایی که به زحمت می‌توان در آن راه رفت، به یکدیگر متصل‌اند، باید به صورت نشسته ازآن‌ها گذشت. برای مسدود کردن مجموعه‌ها دریچه‌ای مانند تنور وجود دارد که گفته می‌شود اگر از طرف یک مجموعه روی دریچه یک درپوش سنگی قرار داده شود، به هیچ وجه قابل نفوذ نیست.

به نظر می‌رسد این نوع تعبیه مکان، برای سیستم امنیتی باشد. ورود و خروج اضطراری نیز از این نقاط صورت می‌گرفته است. این دریچه مجموعه بالا را به طبقه پایین وصل می‌کند و نقطه تلاقی دو بخش است.

در کنار بیشتر اتاق‌ها سازه‌هایی وجود دارد که شباهت زیادی به آخور احشام دارد اگر چه شبیه آخور است اما هیچ اثری از فضولات حیوانی تاکنون به‌دست نیامده تا دلیلی براین مدعا باشد، درواقع به درستی نمی‌توان گفت از این سکوها چه استفاده‌ای می‌شده است.

در بخشی از مجموعه بوی رطوبت و فاضلاب آزاردهنده است. منشا این بو را رها کردن فاضلاب شهری در این نقطه می‌دانند.

در واقع مهم‌ترین یافته‌ای که در سال ۱۳۹۴اتفاق افتاده کشف قنات و وجود آب در زیر زمین،  باستان‌شناسان را به پاسخ فرضیه‌ها و مطالعات نزدیک می‌کند. این مجموعه، قنات بسیار سالمی است اما متاسفانه فاضلاب شهری را در درون این قنات پرآب رها کرده‌اند و بوی تعفن درزیرزمین پیچیده است.

گاهی در برخی اتاق‌ها و راهروهای کهن با لوله‌های فلزی و سیم‌های پیچ درپیچ روبرو می‌شوید که تناسب و زیبایی این فضای کهنه و زیبا را به هم زده است. این عناصر زائد مربوط به سیستم آب رسانی و مخابرات شهر است که آسیب بسیاری به این مجموعه وارد کرده. گفته می‌شود محوطه زیر زمینی سامن بیش از ۱۰ هکتاراست که به طور کامل شناسایی نشده است.»

کشف سامن از زبان سرپرست تیم کاوش

زندی، همچنین به بازخوانی صحبت‌های علی خاکسار سرپرست تیم کاوش شهر زیر زمینی سامن درباره‌ی چگونگی کشف این محوطه‌ی تاریخی می‌پردازد.

«این جا زمان کشف رطوبت زیادی داشت، آب وارد شده بود و داخل تونل‌ها گلی بودند. دریچه‌ها را بستیم تا سال ۸۶ که مجوز اولین فصل کاوش صادر شد. سه نقطه را برای پاکسازی، شناسایی و کاوش گرفتیم. مخابرات، مرکز و بین این دو نقطه مرکز سوم انتخاب و مورد بررسی قرار گرفت.

کاوش‌ها را فصل به فصل ادامه می‌دادیم. سال ۸۷ کار را گسترده‌تر و با حدود ۴۰ نفر کارشناس و کارگر ادامه دادیم، سه ماه زمستان را کاوش کردیم، مجموعا پنج کارگاه فعال بود و آقای فروزانفر، انسان‌شناس درطول سه ماهِ زمستان، همراه ما بود و همه‌ی بقایای استخوان‌های انسانی را مطالعه کرد و حدود ۶۰ مورد بقایای اسکلت انسانی شناسایی شد.

در برخی از اتاق‌ها اسکلت وجود داشت، بقایای استخوان‌ها کامل نبودند، گاهی در یک توده چند استخوان دست شناسایی می‌شد یا چند جمجمه یا لگن در یک جا بود. انسان شناسِ گروهِ کاوش تشخیص می‌داد کدام مربوط به کدام انسان یا دوره بوده است.

علاوه بر کشف استخوان‌ها، اشیای متنوع دیگری مانند انواع پی‌سوز، ظروف آشپزخانه، انواع ظروف سفالی لعابدار و بدون لعاب، ظروف کاربردی، اشیاء ریز مانند مهره‌ها، سنگ‌های قیمتی از جمله یاقوت و عقیق، یک مهر زن ایستاده از دوره اشکانی و انواع سکه که همه در گنجینه استان نگهداری می‌شود.

شهر فعلی سامن روی شهر زیر زمینی بنا شده است و برخی از خانه‌های شخصی به زیرزمین راه  دارد، اگر آزادسازی صورت گیرد اتفاق‌های خوبی برای این محوطه‌ی تاریخی رخ می‌دهد. فعلا امکان ادامه کار با وجود املاک شخصی وجود ندارد. تنها یک ملک شخصی وجود دارد که مالک موافقت کرده در حیاط خانه او ترانشه‌ای باز کنیم تا کاوش آموزش و اطلاعاتی از وضعیت نقاط دیگر شهر به دست بیاوریم.

به نظر من همه یافته‌ها مهم هستند اما پیدا شدن قنات و دسترسی به آب یکی از دستاوردهای مهم این مجموعه بزرگ است که متوجه شدیم در این شهر زیر زمینی دسترسی به آب وجود داشته است و نیازدراز مدت به آب را تامین می‌کردند. ما با مجموعه‌ای مواجه هستیم که در دوره‌های گوناگون مورد استفاده قرار گرفته است. ممکن است بدون تغییر استفاده می‌شده یا روی بستر قدیم تغییراتی صورت گرفته باشد، یا در دوره‌ای استقرار وجود داشته به همین دلیل ما لایه‌ای بکر و دست نخورده نداریم تا مشخص شود چه کاربری های داشته است. تنها مورد دست نخورده تر همان تدفین‌هاست.

تدفین‌ها در این شهر زیرزمینی؛ مربوط به دوره ثانویه استقرار است، چون اصلا معقول نیست برای تدفین یک فضای عظیمی با این گستردگی از سنگ گرانیت در دوره تاریخی و با امکانات اولیه کنده شود. به نظر می‌رسد تدفین از دوره تاریخی و به صورت مشخص از دوره اشکانی باقی مانده چون در دوره اشکانی انواع تدفین‌ها را در ایران داریم.

از آنجا که این مجموعه دارای یک بستر سنگی بوده و با چهار عنصری که اعتقاد داشتند جسد نباید آلوده کند، تماسی نداشته پس بهترین فضا برای تدفین است. به احتمال قوی این مجموعه در دوره اولیه کاربری آیینی داشته اما پس از متروک شدن کاربری آن تغییر کرده و به عنوان محل تدفین ازآن استفاده شده است.»

سامن، گویش‌ها و سوغات

زندی همچنین درباره‌ی آداب و رسوم و سوغات این شهر توضیح می‌دهد.

«شهر زیرزمینی سامن، از شهرهای جنوب استان همدان و با آداب رسوم خاص خود در برگزاری مراسم‌های شادی، جشن و سوگواری است، محصولات محلی این شهر صنایع دستی، سوغات، خشکبار، عسل، خیارشور، شیره است.

 این شهراز نظر جغرافیا وآداب و رسوم به ملایر نزدیک است اما از نظر گویش تفاوت‌هایی دارد، اگر چه همخوانی‌هایی نیز با مردم ملایر دارد.

به ساکنان جنوب استان همدان «لر» می‌گویند، با این وجود ملایر با بروجرد و نهاوند یک مرز گویشی دارد.»

حالا شهر زیرزمینی سامن، در جنوب همدان، بیش از نیازش برای دیده شدن و حضور گردشگر؛ به اعتبار برای تملک، حذف اداره مخابرات شهرستان سامن روی این شهرزیرزمینی و تاریخی، با هدف انجام کاوش‌های مورد نیاز و سرانجام ساماندهی برای ایجاد سایت موزه‌ای در شان این بنای تاریخی نیاز دارد.

منبع: ایسنا