هنرمندان و گالریهای ایرانی دوام میآورند؟/ روایت آرت نیوزپیپر از مواجهه جامعه هنری تهران با جنگ، تحریم و تورم
پس از درگیری میان ایران و اسرائیل در ماه ژوئن، گالریهای تهران همچنان در حال نشان دادن تابآوری خود هستند.
ایران آرت: در شماره اخیر The Art Newspaper مقالهای به قلم Sarvy Geranpayeh منتشر شده است که وضعیت جامعه هنری تهران را در روزهای پس از جنگ ۱۲ روزه میان ایران و اسرائیل به چالش کشیده و پرسش «آیا امکان بازگشت وجود دارد؟» را در دل خود دارد. این گزارش با انجام مصاحبههایی با چند تن از هنرمندان و گالریداران برجسته تهران، از جمله بیتا فیاضی، آیدا مفخم، ارکیده درودی و بویه ساداتنیا، ضمن رصد راهکارهای مقاومت فرهنگی، بحرانهای اقتصادی و روانی آنها را در روزگار تازه تحلیل میکند.
در این مقاله تأکید شده که در حالی که بازار هنر در ایران همواره با مشکلاتی چون تورم، هزینههای بالای مواد اولیه، قطعی برق و کمبود منابع روبهرو بوده، پس از جنگ ضربهای تازه نیز به این عرصه وارد شده است: فروش آثار روندی نزولی یافته، مخاطبان محتاطتر شدهاند و فشارهای اقتصادی و اجتماعی بر فعالان هنر بیشتر شده است.
با این حال، در میان این شرایط دشوار، نمایشگاههایی با موفقیت برگزارشده که گواهی بر امید و مقاومت است. این داستان هنرمندانی است که با وجود بحرانها همچنان هستند، خلق میکنند و میپرسند: «میشود از این بحران بازگشت؟»
متن کامل مقاله The Art Newspaper در ادامه میآید:
گالریگردی یکی از تفریحات محبوب در تهران است. صدها هنردوست از یک فضای هنری به فضای دیگر میروند تا تازهترین نمایشگاهها را ببینند، ایدهها را تا نیمههای شب رد و بدل کنند و شب خود را در کافهها یا مهمانیها به پایان برسانند. اما تابستان امسال، جنگ ۱۲روزه میان ایران و اسرائیل در ماه ژوئن، شهر و زندگی فرهنگی آن را تکان داد. این درگیری و ترس از تکرار دوباره آن، اقتصاد شکننده کشور را بیش از پیش آسیبپذیر کرد و موجب افزایش تورم شد. در نتیجه، فروش آثار هنری کاهش یافت زیرا مجموعهداران دست از خرید کشیدند، در حالی که افزایش هزینهها، قطعیهای مکرر برق و کمبود آب فشار تازهای بر جامعه هنری وارد کرد.
با این حال، در اول اوت، نشانههای تابآوری پایتخت در گالری «ایت/کیوب» در شمال تهران بهروشنی دیده میشد. نمایش گروهی «در این فاصله» (Expectant) که در همکاری با پلتفرم «پَرلل سرکیت» برگزار شد و شامل آثار ۲۸ هنرمند جوان بود، توسط بیتا فیاضی، از شناختهشدهترین مجسمهسازان ایران، کیوریت شد و در شب افتتاحیه بیش از ۱۵۰۰ بازدیدکننده داشت.
فیاضی در گفتوگو با The Art Newspaper گفت: «بعد از جنگ ۱۲روزه، هنوز در وضعیتی از تعلیق و بلاتکلیفی هستیم. اگر تسلیم این وضعیت شویم، عقب میرویم و روح خود را از دست میدهیم. باید حرکت کنیم؛ ما به هنر بدهکاریم و باید ادامه دهیم.»
او که سابقه نمایش آثار خود در مکانهایی مانند باربیکن لندن، فونداسیون لویی در پاریس و موزه هنر مدرن فرایبورگ را دارد، میگوید موضوع نمایشگاه ــ انتظار و تعلیق ــ در شرایط فعلی معنای عمیقتری پیدا کرده، زیرا مردم با نگرانی منتظر آیندهاند.
از نگاه آیدا مفخّم، بنیانگذار گالری ایت/کیوب، «احساس میکردم هرآنچه در ایران ساخته بودیم در حال نابودی است». مفخم که فارغالتحصیل رشته معماری از لندن است، در سال ۲۰۲۰ به ایران بازگشت و کار خود را برای تبدیل طبقه هشتم مرکز خرید خانوادگیشان، «آواپلت»، به یک فضای چندمنظوره فرهنگی آغاز کرد. پس از سالها برنامهریزی، گالری ایت/کیوب در نوامبر ۲۰۲۴ افتتاح شد و تازه داشت جای خود را در صحنه هنری باز میکرد که جنگ آغاز شد.
او به یاد میآورد: «همه از خود میپرسیدیم آیا میشود از این وضعیت بازگشت؟» اما «وقتی همه را در افتتاحیه دیدیم، احساس کردیم بازگشتیم؛ یک جشن، یک آیین برای همه بود.»
نمایشگاه در انتظار در گالری ایت/کیوب
بحران اقتصادی و چالشهای گالریها
گالریها پس از جنگ با مشکلات مالی جدی روبهرو شدهاند. مفخم میگوید: «فروش در تمام گالریها سقوط کرده است. شرایط بسیار نامطمئن است؛ مردم نمیتوانند برای زندگی روزمرهشان برنامهریزی کنند یا درباره خرید خانه، ازدواج یا داشتن فرزند تصمیم بگیرند، چه برسد به خرید آثار هنری.»
به گفته او، در چنین بازاری برگزاری نمایشگاه انفرادی برای هنرمندان جوان پرریسک است و بهتر است تمرکز بر نمایشگاههای گروهی یا مینیآرتفرها باشد تا با همکاری گالریهای دیگر نوعی اتحاد شکل گیرد.
با وجود این، نمایشگاه «در انتظار» فراتر از انتظار عمل کرد. مفخم میگوید شهرت فیاضی و قیمتهای مناسب آثار باعث شد فروش چشمگیری رقم بخورد. او اکنون برنامههایی برای جذب مجموعهداران جدید و گسترش مخاطبان در دست دارد: «در حال سازگاری هستیم. مثل تبدیل درد به نیرو است — جایی که امید از آن زاده میشود.»
در ماه اوت گالری شیرین نیز پانزدهمین دوره نمایشگاه سالانه «منتخب نسل نو» را برگزار کرد.
گالری شیرین، تهران
تورم، ناامنی اقتصادی و کوچ مجموعهداران
ارکیده درودی، بنیانگذار گالری O در تهران، نیز نگرانی مشابهی دارد. او میگوید: «هر ماه تورم دو یا سه برابر میشود.» بسیاری از مجموعهداران بهجای خرید آثار هنری، سرمایه خود را به طلا یا ارز خارجی منتقل کردهاند.
درودی که در آمریکا بزرگ شده و حدود بیست سال پیش به ایران بازگشت، گالری O را در سال ۲۰۱۴ تأسیس کرد تا از هنرمندان نوظهور ایرانی حمایت کند. او دو نمایش در ماه برگزار میکرد که هرکدام حدود ۷ هزار بازدیدکننده داشت. با این حال، بحرانهای پیاپی — از تعطیلیهای دوران کرونا تا اعتراضات «زن، زندگی، آزادی» در سال ۲۰۲۲ — مسیر او را دشوار کرده است. او در آن دوره نخستین گالری بود که فعالیت خود را بهطور عمومی از سر گرفت و با انتقادهایی هم روبهرو شد. درودی میگوید: «تا امروز گالری را فقط با تکیه بر تلاش شخصی سرپا نگه داشتهام، اما این جنگ آخر، بدبینی تازهای در من ایجاد کرده است.»
با این وجود، او برای ادامه بقا در حال تطبیق است؛ اخیراً طبقه دوم گالری را به فضایی برای برنامههایی درباره تأثیر حرکت بر خلاقیت تبدیل کرده است. همچنین، درودی با وجود تحریمها و هزینههای بالا، گالری O را در نمایشگاه آرموری شو در نیویورک شرکت داد.
او میگوید: «هرچند حضور در آرتفرها برای ما بسیار گران است، اما تنها راه بقا، ساختن ارتباطات قویتر با بازار جهانی هنر است. اگر در این میدان فعال نباشیم، واقعاً درهای گالری بسته خواهد شد.»
غرفه گالری اُ در آرموری شو نیویورک
فشار بر هنرمندان و ناپدید شدن طبقه متوسط
درودی نگران هنرمندان جوان است که بهدلیل افزایش قیمتها مجبورند حجم کار خود را کاهش دهند. بویه ساداتنیا، هنرمند ۴۴سالهای که تاکنون سه نمایشگاه انفرادی در گالری O برگزار کرده، میگوید: «حالا باید حساب کنیم کدام مواد یا ابزار صرفه اقتصادی دارد، و همین باعث میشود برخی مسیرها بسته شوند.»
در نمایشگاه اخیرش در مردادماه با عنوان «پالیمسست»، که آثاری پس از جنگ ایران و اسرائیل را شامل میشد، دو سوم از ۲۹ اثرش را فروخت. قیمت آثار بین ۲۳ میلیون تا ۱۰۰ میلیون تومان بود. او میگوید موفقیت نمایشگاه تا حدی به این خاطر بود که گالری اجازه داد هزینه قابگیری (حدود ۱۲۸ میلیون تومان) بهجای اجاره پرداخت شود و یکی از دوستانش در لندن نیز آثارش را خرید. «این عادی نیست. همه چنین دوستی ندارند. با این تورم، طبقه متوسطی که میتوانست آثار ما را بخرد از بین رفته است. ثروتمندان فقط سراغ هنرمندان شناختهشده میروند. وقتی جنگ میشود، آثار هنری از اولین چیزهایی است که از سبد خرید مردم حذف میشود.»
او که در سالهای اخیر فقط دو یا سه اثر فروخته، اکنون با همکاری یکی از دوستانش کلاسهای آموزش هنر برگزار میکند تا درآمدی داشته باشد. اما افزایش قیمتها باعث شده برخی هنرجویان انصراف دهند. برای کمک به آنان، او و دوستش مواد هنری را بهصورت عمده میخرند تا هزینهها را کاهش دهند.
با این همه، ساداتنیا میگوید ترک دنیای هنر برایش ممکن نیست: «بیش از ۲۰ سال از عمرم را صرف هنر کردهام. این تنها مهارتی است که دارم، پس باید ادامه بدهم، هرطور که شده.»
بویه سادات نیا
هنر ادامه میدهد
فیاضی معتقد است رکود کنونی بخشی از روندی جهانی است که هنرهای تجسمی را در سراسر جهان تحتتأثیر قرار داده، با این تفاوت که هنرمندان جوان در اروپا به منابع حمایتی بیشتری دسترسی دارند، در حالی که چنین پشتوانهای در ایران وجود ندارد.
او در پایان میگوید: «اما هنرمندان واقعی دوام میآورند. هنر شیوه زندگی است، درون ما شعلهای از شورش میافروزد. هنرمندان خوشبختترین انسانهای زمیناند، چون فارغ از شرایط، همان کاری را میکنند که میخواهند — و همان چیزی را میگویند که باید گفته شود.»
